تلاشی در راستای تبیین قاعده ملازمه نفع- مخاطره و جایگاه آن در ضمان قهری شرعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری، دانشکده حقوق، دانشگاه پیام نور، تهران

3 دانشیار، حقوق خصوصی، دانشگاه پیام نور، تهران

چکیده

گاهی اشخاص با انجام یک فعالیت قانونی و متعارف ضمن کسب سود، سبب ایجاد مخاطرات و خساراتی برای دیگران می‌شوند. اسباب بیشتر شناخته‌شده ضمان قهری شرعی مانند اتلاف و تسبیب نمی‌توانند جبران ضرر حاصله از این نوع فعالیت‌ها را پوشش دهند. سیستم ضمان قهری شرعی کثرت­گرا است و محدود به قواعد شمارش شده نیست. در چنین مواردی که توازن و ملازمه میان سود و مخاطره بر هم خورده است، تمسک به قاعده نفع- مخاطره مستخرج از عبارات «الخراج بالضمان» و «من له الغنم فعلیه الغرم» می‌تواند زمینه مناسبی را جهت جبران این‌گونه از خسارت­ها فراهم آورد. در چگونگی ملازمه مستخرج از این دو عبارت، تعارضاتی وجود دارد، اما تبیین دقیق دو عبارت مذکور با ابتناء بر معنای حاصل مصدری برای واژه «ضمان»، می‌تواند جانی دوباره به قاعده نفع-مخاطره بخشیده و آن رابه عنوان یک قاعده بنیادین در حیطه ضمان قهری شرعی و در مواجهه با چنین خسارت­هایی کارآمد سازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An attempt to explain the rule of interest-risk and its place in the civil responsibility of Islam

نویسندگان [English]

  • Abbas Karimi 1
  • Elham Sadeqi rad 2
  • Ebrahim Tagi Zade 3
1 Professor in Private law, Faculty of Law, Tehran University, Tehran, Iran
2 ph.D Student in private law, Payame noor university, Tehran, Iran
3 Associate Professor in Private law, Payam Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Sometimes individuals, by doing a legitimate activity, while generating profits, cause others to be harmed. The more well-known rules of the Sharia's civil responsibility system, such as 'waste' and 'causation', cannot cover the compensation of these types of activitie.s The Shari'a civil liability system is pluralistic and is not limited to the rules counted. In such cases where the balance and the relationship between profit and risk have become contradicted, the benefit-risk rule derived from the terms "gain for risk" and "whoever benefits has to face the risk," can be a good ground for compensating for such damages. The extract derived from these two terms is in conflict. Nevertheless, the precise explanation of the two terms by considering the "risk" as a ground can revitalize the risk-benefit principle and it serves as a fundamental rule in the field of civil liability and in the face of such damages

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Benefit
  • risk
  • whoever benefits has to face the risk
  • gain for risk. Civil responsibility
الف. فارسی
بادینی، حسن (1384). فلسفه مسئولیت مدنی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1386). الفارق، دایره المعارف عمومی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش.
جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی؛ هاشمی، سید محمود (1426). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل البیت علیهم السلام، مصحح: محققان موسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی. قم: موسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
ساکت، محمد حسین (1375). «نگاهی به قاعده فقهی «الخراج باضمان»». مطالعات اسلامی، شماره 31 و 32، ص 190-177.
شبیری زنجانی، سید موسی (1392). «بررسی روایت الخراج بالضمان». مشاهده شده در 30/6/1395 http://www.zanjani.ir/newindex.aspx?pid=99&ArticleID=44832&title
طباطبایی، سید محمد صادق؛ سرمدی، پگاه (1393). «بررسی قابلیت جبران ضرر «از بین رفتن دارایی» براساس فقه امامیه، حقوق موضوعه و رویه قضایی». مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره ششم، شماره سوم: 89-113.
صفایی، سید حسین؛ هوشمند فیروزآبادی (1393). «عناوین خاص موجب مسئولیت مدنی در قرآن». مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره ششم، شماره 4: 95-122.
علوی قزوینی؛ مسعودیان زاده، سید ذبیح‌الله(1393). «قاعده من له الغنم فعلیه الغرم»، پژوهشنامه اندیشه‌های حقوقی، شماره 1: 75 -91
کاتوزیان، ناصر (1384). مسئولیت ناشی از عیب تولید. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 
ب. عربی
ابن‌فارس، احمد بن زکریا (1411 ق). معجم مقایسس اللّغه، بیروت: دارالجیل.
ابن‌ماجه القزوینی، محمد بن یزید (بی تا). السنن لابن ماجه، ج 2. بیروت: دارالاحیاء الکتب العربی.
ابن‌منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، مصحح: احمد فارس صاحب الجوائب، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
ابن هشام انصاری، جمال الدین (1979). مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب،ط5. بیروت: مکتبة بنی هاشمی.
 اشتهاردی، شیخ علی پناه (1417 الف). المدارک العروه»، ج 27. تهران: دارالاسوه.
----------------- (1417 ب). المدارک العروه»، ج 30. تهران: دارالاسوه.
---------------(1417 ج). المدارک العروه»، ج7. تهران: دارالاسوه.
انصاری، مرتضی بن احمد امین (1415). المکاسب المحرمه والبیع و الخیارت. قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
-------- (1429). المکاسب، ج 3. قم: المجمع الفکر الاسلامی.
اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
احمد بن حنبل (بی تا). مسند أحمد بن حنبل، ج 6، محقق شعیب الاناووط و الاخرون. بیروت: موسسه الرساله.
آملی، محمدتقی(1413). المکاسب و البیع، ابحاث الاستاذ المیرزا محمد حسین الغروی النایینی. قم: اسلامی.
بجنوردی، سید محمد بن حسن موسوی (1401). قواعد فقهیه، ج 2. تهران: مؤسسه عروج.
---------(1419). القواعد الفقهیة. قم: نشر الهادی، قم.
بحرالعلوم، محمد (1403 ق). بلغه الفقیه، ج 1. تهران: مکتبه الصادق.
بیهقی، احمد بن الحسین بن علی (1424). السنن البیهقی الکبری(ط العلمیه)، ج 5، محقق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
الحاکم النیشابوری، محمد بن عبدالله (1422). المستدرک علی الصحیحن، ج 2. بیروت: دارالکتب العلمیه.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409الف). وسائل الشیعة. ج13. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
------------------- (1409ب). وسائل الشیعة. ج 18. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
------------------ (1409ج). وسائل الشیعة. ج 26. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
------------------ (1409د). وسائل الشیعة. ج 29. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
------------------ (1409ه). وسائل الشیعة. ج19 قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حیدر، علی (1423 الف). دررالاحکام، ج 2. ریاض: دار عالم الکتب.
------- (1423 ب). دررالاحکام، ج 3. ریاض: دار عالم الکتب.
خمینی، روح الله. (1421). کتاب البیع، ج 1. تهران: موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی قدس سره.
خوانساری، محمد امامی (بی تا). الحاشیه الثانیه علی‌المکاسب. بی جا.
خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1410). تکمله المنهاج. قم: نشر مدینة العلم.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات الفاظ قرآن کریم، مصحح: صفوان عدنان داودی. لبنان-سوریه: الدار الشامیه.
الزحیلی، وهبه (1429 ق). نظریه الضمان. دمشق: دارالفکر.
سبحانی تبریزی، جعفر. (بی تا). سلسله المسائل الفقهیه: ج 12. قم: موسسه امام صادق (ع).
---------(1415). نظام الارث فی شریعه الاسلامیه الغراء. قم: موسسه امام صادق (ع).
شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی (1416). تمهید القواعد الاصولیه و العربیه لتفریع قواعد الاحکام الشرعیه، مصحح: عباس تبریزیان و همکاران. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
----------- (1410 ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج 8. قم: داور.
صدر، سید محمد (1420 الف). «ماوراء الفقه»، ج8. بیروت: دارالاضواء.
----------- (1420 ب). «ماوراء الفقه»، ج 5. بیروت: دارالاضواء.
----------- (1420 ج). «ماوراء الفقه»، ج28. بیروت: دارالاضواء.
طباطبایی یزدی، محمد کاظم (1378). حاشیه المکاسب. قم: موسسه اسماعیلیان
طبرسی، امین الإسلام، فضل بن حسن (1410). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، ج 1. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
طریحی، فخرالدین (1416). مجمع البحرین، ج 2. مصحح: سید احمد حسینی. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الإمامیة. ج 2، محقق سید محمد تقی کشفی. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
 -----------(1400). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ج 1. بیروت: دار الکتاب العربی.
------------(1407). الخلاف، ج 2. مصحح: علی خراسانی و همکاران. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسی، محمد بن علی بن حمزه (1408). الوسیلة إلی نیل الفضیلة. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1414). تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثة)، ج 10. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
عاملی، شهید اول محمد بن مکی (1417). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج 3. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
عاملی، شیخ محمدحسن(1409). الوسائل الشیعه. قم: آل البیت لاحیاء التراث.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1405 ق). العین، قم، مؤسسه دارالهجره.
قمی، میرزا ابوالقاسم (1413 ق). جامع­الشتات فی اجوبه السوالات. تهران: کیهان.
مکارم شیرازی، ناصر (1425). انوار الفقاهه-کتاب البیع. قم: انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه‌السلام.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403 ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مصطفوی، محمد کاظم (1412 ق). القواعد، مائه قاعده فقهیه معنا و مدرکا و موردا. قم: اسلامی.
مصطفوی، حسن (1402). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر.
موسوی، سید مرتضی علی بن حسین (1414). المسائل الناصریات. تهران: رابطه الثقافه و العلاقات الاسلامیه.
محقق داماد، سید مصطفی یزدی (1406). قواعد فقه، ج 2. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
نایینی، میرزا محمد حسین (1373). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران: المکتبه المحمدیه.
نجفی صاحب جواهر، محمد حسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج 15، مصحح: عباس قوچانی. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
نجفی خوانساری، موسی بن محمد (1418 ق). منیه الطالب فی شرح المکاسب، تقریرات المحقق المیرزا محمد حسن النایینی. قم: اسلامی
نوری طبرسی، میرزا حسین (1408 ق) مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل. بیروت: موسسه آل البیت.
 واسطی زبیدی حنفی، محب الدین سید محمد مرتضی حسینی (1414). تاج االعروس من جواهر القاموس، مصحح: علی شیری. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.