بازخوانی حقوقی منفعت عمومی: برون‌داد نظارت قضایی بر کنش‌گری در سپهر عمومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه حقوق، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

10.22099/jls.2024.51592.5234

چکیده

مقدمه: در دکترین حقوقی جایگاهی برای منفعت عمومی دیده نشده است. در قوانین اساسی نیز منفعت عمومی جایگاه مبنایی ندارد؛ برای مثال ماده چهارده قانون اساسی آلمان مصادره اموال را منوط به رعایت منفعت عمومی می‌کند؛ ماده هفتاد و شش قانون اساسی اسپانیا به مجلسین اجازه داده در مورد هر موضوع مرتبط با منفعت عمومی، کمیته تحقیق مشترک احداث کنند؛ ماده هشتاد و دو قانون اساسی ایتالیا برای مجلسین صلاحیت تحقیق در مورد موضوع‌های منفعت عمومی ایجاد کرده است. قوانین اساسی بعضی کشورها مانند فیلیپین و پرتغال در موارد متعدد و به صورت پیش‌پاافتاده از این اصطلاح استفاده کرده‌اند. حقوق عمومی در این حد به مقوله منفعت عمومی ورود می‌کند که ارائه خدمات عمومی در چارچوب منفعت عمومی، مبنای ایجاد نظام اداری است؛ اداره مجری، مدافع و نگهبان منفعت عمومی یا داعیه‌دار منفعت عمومی تلقی می‌شود.
هدف اصلی پژوهش ارائه چارچوبی برخاسته از و سازگار با حقوق عمومی از منفعت عمومی است؛ هدف‌های فرعی عبارتند از ارائه تعریفی حقوقی از منفعت عمومی و مقدمتاً مفاهیم هم‌مرز با آن به‌نحوی که قابل تمییز از یکدیگر باشند؛ مشخص کردن مؤلفه­های منفعت عمومی و ارائه الگویی تکرارپذیر برای شناسایی مصادیق منفعت عمومی در اوضاع و احوال متفاوت.
 
روش: روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است؛ به این ترتیب که ابتدا نظریه‌های موجود درباره منفعت عمومی مورد خوانش انتقادی قرار می‌گیرد و با مبنا قرار دادن اصول و روش‌های حقوق عمومی، چارچوبی نو ساخته می‌شود، به‌نحوی‌که بتوان ارزیابی دقیق در مورد رعایت یا نقض در نظام قوانین به دست داد.
 
یافته‌ها: نتیجه خوانش انتقادی نظریه‌های موجود درباره منفعت عمومی را می‌توان به ترتیب زیر خلاصه کرد:

درخدمت قدرت بودگی: همه دیدگاه‌ها منفعت عمومی را هم‌راستا و در خدمت قدرت می‌بینند؛ به این ترتیب که یا برای اراده حکومت قائل به اصالت هستند؛ یا کسریِ زیرساخت برای مشارکت افراد حاشیه‌ای را نادیده می‌گیرند؛ یا نفع بزرگ فوت شده اقلیت کوچک را قابل چشم‌پوشی تلقی می‌کند.
ابنتا بر منفعت خصوصی: نظریه‌ها عمدتاً منفعت عمومی را رو بنایی بر زیربنای منفعت خصوصی می‌بینند. در نتیجه منفعت عمومی به سرپوشی برای توجیه و پیگیری منفعت شخصی منتها با ظاهری دیگر/خیرخواهانه و مشروع تبدیل می‌شود. درحالی‌که اساساً جنس این دو تفاوت دارد. جای پیگیری یکی سپهر خصوصی و دیگری سپهر عمومی است.
اقتصادمحوری: دیدگاه‌های موجود نگاه معطوف به اقتصاد دارند و منفعت عمومی را به سطحی از برخورداری مادی همگان یا چگونگی باز/توزیع ثروت عمومی یا به تعبیر دیگر به نیاز اجتماعی تقلیل می‌دهند. از این رو پیوند موضوع‌هایی چون آزادی، مشارکت عمومی و استقلال قضایی با منفعت عمومی می‌گسلد.
پروژه­-محوری: یکی از عوامل آسیب‌زننده به ادبیات منفعت عمومی، بهره‌گیری از آن برای طرح های توجیهی است، به­نحوی که گویا خاستگاه منفعت عمومی مدیریت پروژه و کارکردش مشروعیت­­بخشی به آن است؛ پروژه‌هایی که بخش خصوصی به‌عنوان پیمانکار برای بخش عمومی یا دولتی به‌عنوان کارفرما انجام می‌دهد. بدیهی است که بخش خصوصی همواره به دنبال تأمین منفعت خصوصی است؛ در نتیجه نفع خصوصی حداکثری خود را به نام عموم توجیه می‌کند. از این رو محل توجیه منفعت خصوصی نه طرح که قانونی است که زمینه انجام آن را فراهم کرده است؛ خصوصاً قانون بودجه که بدون مجوز اولی آن انجام هیچ طرحی ممکن نمی‌شود.

نتیجه‌گیری: منفعت عمومی از منظر حقوق عمومی، اجماع مشارکت‌کنندگان در سپهر عمومی بر سر موضوعی، در حد به گوش رسیدن صدای واحد، تثبیت این اجماع در قالب قانون پارلمانی، با واسطه‌گری احزاب و نظارت دستگاه قضایی بر پارلمان برای تضمین رعایت کودکان، اقلیت‌ها و افراد حاشیه‌ای و البته اراده عموم، با بهره‌گیری ویژه از اصول کلی حقوق است.
راهکار رسیدگی به ادعای نقض منفعت عمومی توسط پارلمان، تشکیل دادگاهی با صلاحیت ابطال قوانین است. در این دادگاه قاضی با استناد به اصول کلی حاکم بر منفعت عمومی حکم می‌دهد، نه قوانین و نه حتی قانون اساسی. فرایند شناسایی اصول کلی جدید چیزی از جنس اساسی­سازی حقوق است. به علاوه هیأت منصفه‌ای پرشمار می‌تواند به صورت مشاور در کنار دادگاه قرار گیرد تا سپهر عمومی را برای قضاوت بهتر شبیه‌سازی کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Legal Rereading of Public Interest: The Outcome of Judicial Review on Activism in the Public Sphere

نویسنده [English]

  • Samaneh Rahmatifar
Associate Prof. Department of Law, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran
چکیده [English]

Introduction: Public interest holds little weight in legal doctrine and lacks a foundational role in most constitutions. While some, like Germany, Spain, and Italy, mention it in specific articles, others—such as the Philippines and Portugal—use the term frequently but without depth or consistency.
Public law is intrinsically linked to the concept of public interest, as the provision of public services within the framework of public interest forms the foundation for establishing an administrative system. The administration acts as the executor, defender, and guardian of the public interest, effectively advocating for it.
The primary objective of this research is to develop a framework for public interest that is derived from and compatible with public law. The secondary objectives include providing a legal definition of public interest that distinguishes it from related concepts; specifying the components of public interest; and developing a repeatable model for identifying instances of public interest in various contexts.Methods: The research method is descriptive-analytical. Initially, existing theories on public interest are critically examined and explained. Based on the principles and methods of public law, a new framework is created to enable an accurate assessment of compliance or violation of public interest in specific cases within the legal system
Results: The results of a critical analysis of existing theories on public interest can be summarized as follows:

Served by Power: All theories consider public interest as aligned with and served by power. This alignment manifests in several ways: either by giving primacy to the will of the government, ignoring the lack of infrastructure for the participation of marginalized individuals, or deeming the significant lost interest of a minority negligible.
Based on Private Interest: Theories predominantly view public interest as a superstructure built on the foundation of private interest. Consequently, public interest often serves as a guise for justifying and pursuing personal interests, despite appearing benevolent and legitimate. This is problematic, as public and private interests are fundamentally different, with the former belonging to the public sphere and the latter to the private sphere.
Economic-oriented: Existing theories focus on economy and reduce public interest to the level of material enjoyment for all or how public wealth is redistributed, essentially equating it with social need. Consequently, issues such as freedom, public participation, and judicial independence are presumed to be irrelevant to the concept of public interest.
Project-oriented: One factor undermining public interest literature is its use for justifying projects, portraying public interest as their origin and legitimizing them. These projects, undertaken by the private sector as contractors for the public or government sector, reveal a fundamental issue: the private sector inherently seeks to secure private interests. Consequently, public interest is often used to justify the maximization of private benefit under the guise of serving the public. Thus, the justification for private benefit lies not in the project proposal itself but in the legal framework enabling its implementation, particularly the budget act, which requires prior authorization for any project to proceed.

 Conclusions: From the perspective of public law, the public interest is the consensus of participants in the public sphere on an issue, such that a united voice is heard. This consensus is consolidated in the form of parliamentary law, mediated by political parties, and supervised by the judiciary over parliament to ensure respect for children, minorities, and marginalized people, as well as the will of the public. This process particularly utilizes general principles of lawThe solution to the claim of a violation of the public interest by parliament is to establish a court with the competence to invalidate laws. In this court, the judge rules based on general principles governing public interest, rather than on statutory laws or even the constitution. The process of identifying new general principles constitutes a form of constitutionalization of law. Additionally, a large jury can serve alongside the court as advisors, simulating the public sphere to facilitate better judgment

کلیدواژه‌ها [English]

  • General Principles of Law
  • Judicial Review
  • Public Interest
  • Public Law
  • Public Participation
  • Public Sphere

مراجع

پایگاه خبری نفت و انرژی. (1400). تعداد شاغلین وزارت نفت حدود ۲۰۵ هزار نفر است (تاریخ مشاهده 11/8/1403) در https://naftonline.ir/news/25068/.
پورعزت، علی‌اصغر، دمرچی­لو، مریم و کیانی، پاکنوش. (1397). شاخص‌های مفهوم‌پردازی از اصطلاح «منفعت عمومی» براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مطالعات مدیریت دولتی ایران، 1(2)، 1-24.
تقی‌زاده، جواد، نجابت خواه، مرتضی و فدایی، رضوان. (1395). صیانت از قانون اساسی توسط قضات محاکم با تأکید بر اصل یکصد و هفتادم قانون اساسی. مطالعات حقوقی، 8(1)، 1-27. doi: 10.22099/jls.2016.3748
حسینی، سید حسین، ملکی، نرجس و کاظمی، سید محمد مهدی. (1404). فاصله‌گیری از اصول کلی حقوق کیفری در قوانین خاص؛ مطالعۀ تبصرۀ مادۀ ۷ قانون آمران به معروف و ناهیان از منکر. مطالعات حقوقی، 17(2)، 499-532. doi: 10.22099/jls.2024.50546.5179
حسینی، سیده ام­البنین. (1401). «دعوای مبتنی‏بر منفعت عمومی» و نقش آن در مبارزه با فساد اقتصادی، مطالعه تطبیقی حقوق ایران، آمریکا و انگلیس، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 9(3)، 95-130. Doi: 10.22091/csiw.2021.7503.2171.
رحمتی­فر، سمانه. (1403). نظریه عدالت سعدی. مطالعات حقوقی، 16(2)، 191-228. doi: 10.22099/jls.2024.44895.4821
رحمتی­فر، سمانه. (1400). مقایسه تطبیقی نظام حقوقی حاکم بر احزاب در جمهوری اسلامی ایران و آلمان: سنجش منزلت حقوقیِ سپهر عمومی. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 8(2)، 129-154. doi: 10.22091/csiw.2021.5980.1907
رحمتی‌فر، سمانه. (1401). حقِ حق داشتن: بازخوانی مفهوم شهروندی (شناسایی عوامل محرومیت از حق در ایران). فصلنامه تحقیقات حقوقی،
 doi: 10.52547/jlr.2022.228777.2312
رحمتی‌فر، سمانه. (1402). از مصونیت پارلمانی تا نظارت بر رفتار نمایندگان: مقایسه تطبیقی مجلس ایران و پارلمان اروپا. دوفصلنامۀ علمی حقوق تطبیقی، 10(1). 195-218. doi: 10.22096/law.2023.538230.1932
زندیه، سمیه و صرافی، مظفر. (1402). تحلیل انگاره منفعت عمومی در برنامه­ریزی با رو ش ردیابی نقشه­نگارانه بررسی موردیِ یک برنامه تغییر کاربری زمین در چمستان، نامه معماری و شهرسازی، 15(39)، 29-53.
 Doi: 10.30480/aup.2022.4475.1974.
سوئدبرگ، ریچارد. (1397). منفعت، صورتبندی مفهوم منفعت از منظرهای جامعه­شناسی، اقتصاد و سیاست، ترجمه حمزه نوذری و علیرضا اسکندری­نژاد، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.
سیدکاظم سیدباقری. (1388). فقه سیاسی شیعه، سازوکارهای تحول در دوران معاصر، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شوشتری، مهدی، ناصری مقدم، حسین و صابری، حسین. (1395). مقاصد انسانی شریعت در فقه امامیه. انسان پژوهی دینی، 13(35)، 205-222.
Doi: 10.22034/Ra.2016.21965.
کمالی‌زاده، محمد. (1395). دیوان‌سالاری کارآمد از منظر نهادگرایی، پژوهش سیاست نظری، 20 (11)، 1-10.
منصوریان، ناصر علی و شیبانی، عادل. (1401). مفهوم منفعت عمومی و جایگاه آن در قانونگذاری ایران. فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضائی، 21(75)، 117-142.
Bentham, J. (2000). An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, Kitchener: Batoche Books.
Blauvelt, A. (1915). The Public Insurable Interest, Journal of Political Economy, 23(6), 599- 611, Doi: 10.1086/252680
Boot, E. (2022). Public Interest, (date of observation 11/1/2024), in https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190228637.013.2044.
Boot, E. (2020). The Feasibility of a Public Interest Defense for Whistleblowing, Law and Philos, 39, 1–34. Doi: 10.1007/s10982-019-09359-1
Chettiparamb, A. (2016). Articulating ‘Public Interest’ Through Complexity Theory. Environment and Planning C: Government and Policy, 34(7), 1284-1305. Doi: 10.1177/0263774X15610580.
Dadashpoor, H, and Sheydayia, A. (2021). Defining Public Interest in Planning: a Review, Journal of Planning Literature, 36(4), 543-561. Doi: 10.1177/08854122211018379
Dhliwayo, M. (2013). Public Interest Litigation as an Empowerment Tool: The Case of the Chiadzwa Community Development Trust and Diamond Mining in Zimbabwe, London: International Institute For Environment and Development.
Glazer, N. (2007). Realizing The Public Interest: Reflections on an Elusive Goal, Daedalus, 136(4), 30–36. Doi: 10.1162/daed.2007.136.4.30.
Gutmann, A, and Dennis T (2013). Valuing Compromise for the Common Good. Daedalus, 142(2), 185–198. Doi: 10.1162/DAED_a_00212.
Haas, M. (2019). Why Democracies Flounder And Fail Remedying Mass Society Politics, London: Palgrave Macmillan.
hosseini, S. H. , Maleki, N. and Kazemi, M. M. (2025). Distancing from the General Principles of Criminal Law in Specific Laws: A Case Study of the Note on Article 7 of the Law on Protection of “Amr bil Ma’ruf wa Nahy anil Munkar”. Journal of Legal Studies, 17(2), 499-532. doi: 10.22099/jls.2024.50546.5179 [In Persian]
Hoseini, S. O. (2022). “Public Interest Litigation” and Its Role in Fighting Economic Corruption (A Comparative Study of the Iranian, American and English Law). Comparative Studies on Islamic and Western Law, 9(3), 95-130. doi: 10.22091/csiw.2021.7503.2171 [In Persian]
ICAEW. (2018). Acting In The Public Interest: A Framework For Analysis. London: Institute of Chartered Accountants in England and Wales.
Innes, J E, and Booher, D E. (2015). A Turning Point For Planning Theory? Overcoming Dividing Discourses. Planning Theory, 14(2), 195-213. Doi: 10.1177/1473095213519356
Kaganovska, T E and Pakhomova, I A and Neviadovskyi, V O and Yefremov, A O. (2022). Public Interest as a Category of Administrative and Legal Science. Ius Humani. Law Journal, 11(1), 1-14. Https://Doi.Org/10.31207/Ih.V11i1.292.
Kamalizadeh, M. (2016). Efficient Bureaucracy in Institutional Approach, Research in Theoretical Politics, 11(20), 1-10. [In Persian]
Kivotidis, D. (2023). “Public Interest or Social Need? Reflections on The Pandemic, Technology and the Law Chapter”, Law, Humanities and The COVID Crisis Book, Carl F. Stychin, London: University of London Press.
Mansurian, N A, and Sheybani, A. (2023). The Concept of Public Interest and Its Place In The Legislation of Iran, The Quarterly Journal of Judicial Law Views, 21(75), 117-142. [In Persian]
Morrison, D. (2013). “The Common Good”, The Cambridge Companion To Aristotle’s Politics. Cambridge Companions To Philosophy, Marguerite Deslauriers, Pierre Destrée, Cambridge: Cambridge University Press, 176-198.
Naftonline. (2021). The Number of Employees at the Ministry of Petroleum Is about 205,000. (accessed 1-11-2024) at https://naftonline.ir/news/25068/. [In Persian]
Oxford Reference, National Interest, (date of observation 11/1/2024), in Https://Www.Oxfordreference.Com/Display/10.1093/Oi/Authority.20110803100224268
Pourezzat, A. A., Damerchiloo, M., and Kyani, P. (2018). Indicators of Conceptualization of Public Interest According to the Constitution of the Islamic Republic of Iran. Journal of Iranian Public Administration Studies, 1(2), 1-24. [In Persian]
Rahmatifar, S. (2021). A Comparative Study on the Law Governing Political Parties in the Islamic Republic of Iran and Germany: Assessment on Legal Status of the Public Sphere. Comparative Studies on Islamic and Western Law, 8(2), 129-154. doi: 10.22091/csiw.2021.5980.1907 [In Persian]
Rahmatifar, S. (2022). The right to have rights: Rereading the concept of citizenship (Identifying the factors of deprivation of rights in Iran). Legal Research Quarterly, (upcoming). doi: 10.52547/jlr.2022.228777.2312 [In Persian]
Rahmatifar, S. (2023). From Parliamentary Immunity to Monitoring the Conduct of MPs (Comparative Study on the Majles and the European Parliament). Journal of Comparative Law, 10(1), 195-218. doi: 10.22096/law.2023.538230.1932 [In Persian]
Rahmatifar, S. (2024). Theory of Justice in Sa'di's Works. Journal of Legal Studies, 16(2), 191-228. doi: 10.22099/jls.2024.44895.4821 [In Persian]
Sandercock, L., and Dovey, K. (2002). Pleasure, Politics, and The “Public Interest”: Melbourne's Riverscape Revitalization, Journal of The American Planning Association, 68(2), 151-164. Doi: 10.1080/01944360208976262
Seyed Baqeri, S.K., Mechanisms of Development in Shiite Political Fegh, Case Study: Contemporary Period, Tehran: Sazman Entesharat Pajooheshgah Farhang va Andishe Eslami. [In Persian]
Sheydayia, A, and Dadashpoor H. (2022). The Public Interest- Schools of Thought in Planning, Progress in Planning, 165(1), 1-19. Doi: 10.1016/j.progress.2022.100647.
Short, J L. (2023). In Search Of The Public Interest, Yale Journal on Regulation,40(759).
shoshtari, M, Naserimoqaddam, H, and Saberi, H. (2016). Humanistic Objectives of Divine Law in Imamiyah Feqh. Religious Anthropology, 13(35), 205-222. doi: 10.22034/ra.2016.21965. [In Persian]
Swedberg, R. (2018). Benefit, Formulation of The Concept of Benefit from the Perspectives of Sociology, Economics and Politics, translated by Hamzeh Nozari and Alireza Eskandarinejad, Tehran: Donya-ye-Eqtesad. [In Persian]
Taghizadeh, J. , Nejabatkhah, M. and Fadaee, R. (2016). Preservation of Constitution by Judges of Courts with Emphasis on Article 170 of the Constitution. Journal of Legal Studies, 8(1), 1-27. doi: 10.22099/jls.2016.3748 [In Persian]
The Britannica Dictionary (date of observation 11/1/2024), in https://www.britannica.com/dictionary/special-interest.
Thorley, J (2004). Athenian Democracy, Oxfordshire: Routledge.
Tomlinson, J. (2019). Justice in The Digital State: Assessing The Next Revolution in Administrative Justice, Bristol: Bristol University Press.
Tweed, J, and Wallace, L M. (2020). Guardians of Public Interest: The Expectation and Experience of Non-Executive Directors in National Health Service Commissioning Boards in England. Journal of Health Organization and Management, 35(1). 53–67. 10.1108/JHOM-10-2019-0306.
Wight, M. (2023). Interests of States, (date of observation 11/1/2024), in https://doi.org/10.1093/oso/9780192867889.003.0012
Zandieh, S, and Sarrafi, M. (2023). An Analysis of the Notion of Public Interest in Planning through a Cartographic Methodology of Tracing A Land-Use Conversion Plan in Chamestan as a Case Study. Journal of Architecture and Urban Planning, 15(39), 29-53. Doi: 10.30480/aup.2022.4475.1974. [In Persian]
Documents
Basic Law for the Federal Republic of Germany (as amended July 2002), 23 May 1949.
Spanish Constitution, 1978 (rev. 2011).
Constitution of the Italian Republic, 22 December 1947, as amended.
Constitution of the Portuguese Republic, 25 April 1976, as amended.
Constitution of the Republic of the Philippines, 2 February 1987.
UN Security Council (23 August 2004). The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies: Report of The Secretary-General, S/2004/616.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار