تأملی بر رابطه قانون مسئولیت مدنی با موجبات ضمان قهری در حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشگاه گیلان

2 دانشجوی دکترای حقوق خصوصی دانشگاه مفید قم

چکیده

با تصویب قانون مسئولیت مدنی در نظام حقوقی ایران، جایگاه موجبات ضمان قهری در قانون مدنی که بر بنیاد فقه امامیه به رشته تحریر درآمده است، همراه با ابهام گشت. قانون جدید پرسش­های متعددی را برانگیخت که بنیادی‌ترین آن، رابطه این قانون با قانون مدنی و فقه امامیه است. آیا موضوعات مطروحه در قانون مسئولیت مدنی، ماهیت یکسانی با قواعد پیش‌بینی ‌شده در قانون مدنی و فقه امامیه دارد؟ علت تصویب قانون جدید چه بود؟ آیا قانون جدید با فقه امامیه همخوانی دارد؟ نویسندگان حقوقی جهت توجیه قلمرو این قوانین، نظرات مختلفی بیان داشته­اند؛ برای نمونه از تخصیص و یا نسخ مباحث ضمان قهری در قانون مدنی توسط قانون مسئولیت مدنی سخن گفته­اند. در این نوشتار، ضمن تأکید بر تمایز ماهوی میان ضمان قهری و مسئولیت مدنی، چرایی وضع قانون مسئولیت مدنی و قلمرو اعمال آن تبیین خواهد شد و آشکار می­گردد که منطق حاکم بر این قوانین و قلمرو اعمال آن­ها، دارای تفاوت اساسی است. این تحقیق نشان می­دهد که بر بنیاد توسعه کاربرد تعزیر در حقوق خصوصی و همچنین قاعده حرمت عقلی نهی اضرار به غیر، می­توان بر پایه فقه امامیه، مبانی تحقق مسئولیت مدنی در حقوق ایران را طرح­ریزی کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A deliberation about the relationship between tort law and Non-contractual indebtedness in Iranian law

نویسندگان [English]

  • reza daryaee 1
  • mostafa karbalaei Aghazadeh 2
1 Assistant Professor at University of Guilan
2 Phd student of Private Law at Mofid University
چکیده [English]

By enacting Civil Liability Act in Iranian law, the situation of non-contractual indebtedness in Civil Act that depends on Islamic Jurisprudence became ambiguous. New act created different questions that the most fundamental one is what relationship exists between Civil Liability Act, Civil Act and Islamic Jurisprudence? Are the topics in Civil Liability Act, the same as rules in Civil Act and Islamic Jurisprudence? Law writers, in order to justify the scope of these rules, declaimed different ideas such as allocation or abrogation subjects of non-contractual indebtedness in Civil Act by Civil Liability Act. In this article we emphasize on natural differences between non-contractual indebtedness and consider the cause of enacting Civil Liability Act and the scope of applying that. It will be determined that the logic of these rules and the scope of applying them and its effects have fundamental differences. This study shows we can build the basics of making tort law in Iranian law, depending on expanding the implication of Discretionary punishment awarded by the judge in private law and also the rule of rational prohibition of loss, on the basis of Shia jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Debt
  • Ownership
  • Non-contractual indebtedness
  • Tort law
  • Discretionary punishment awarded by the judge
  • The rational prohibition of loss
الف. فارسی
ابراهیم، تقی­زاده، هاشمی، احمدعلی (1392) مسئولیت مدنی (ضمان قهری)، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
الشریف، محمدمهدی، سعیدی، سمیه (1397) «تحلیل ضمان بر مبنای معاوضه قهری و آثار آن در دعاوی مسئولیت مدنی»، فقه و اصول، سال پنجاهم، شماره 4، شماره پیاپی 115، صص 9- 24.
امینی، منصور، دریائی، رضا (1398) «تحلیل اقتصادی خسارت صرفاً اقتصادی»، تحقیقات حقوقی، دوره 22، شماره 86، صص 169- 191.
آهنگران، محمدرسول، ملاکریمی خوزانی، فرشته (­1389) «بررسی فقهی و حقوقی وجه التزام بانکی»، اقتصاد اسلامی، دوره 10، شماره 40، صص 179- 208.
بابائی، ایرج (1394) حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد، تهران: نشر میزان.
بادینی، حسن (1384) فلسفه مسئولیت مدنی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
جعفری خسروآبادی، نصرالله (1395) «تحلیل فقهی و حقوقی مالیت استقلالی اوراق بهادار»، پژوهش­های فقهی، دوره 12، شماره 3، صص 509- 536.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1391) مجموعه محشای قانون مدنی، تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (بی­تا) تاریخ حقوق ایران، کانون معرفت، تهران: بی­نا.
جمعى از مؤلفان (بی­تا) مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام (فارسى)، ج 5، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
 حسینی، سید مهدی (­1396) «بررسی قاعده قابل تعزیر بودن هر عمل حرام در فقه امامیه و حنفی»، مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال یازدهم، شماره 35، صص 83- 101.
حسینی نژاد، حسینقلی (1389) مسئولیت مدنی، تهران: انتشارات مجد.
حکمت­نیا، محمود (1389) مسئولیت مدنی در فقه امامیه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حکمت­نیا، محمود (1390) فلسفه نظام حقوق زن، تهران: سازمان پژوهشگاه انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حکمت­نیا، محمود (1387) مبانی مالکیت فکری، تهران: سازمان پژوهشگاه انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حکمت­نیا، محمود (1394) «چرائی و چگونگی تقنین اخلاق»، فصلنامه تخصصی دین و قانون، دوره 3، شماره 9، صص 67- 92.
حکمت­نیا، محمود (1396) «مسئولیت مدنی پیشرفته»، جزوه دوره دکتری حقوق خصوصی، قم: دانشگاه مفید.
رحیمی بالوئی، ابوالقاسم (1392) «بررسی کارآمدی عقل مستقل در گستره احکام»، قبسات، سال هجدم، صص 157- 189.
شهیدی، مهدی (1382) تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات تهران: انتشارات مجد.
شیرازی، ناصر مکارم (1425) تعزیر و گستره آن، در یک جلد، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام.
صفائی، سید حسین، رحیمی، حبیب­الله (1395) مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، تهران: انتشارات سمت.
طباطبائی، سید محمدحسین (1393) اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 2، تهران: انتشارات صدرا.
عبدی­پور فرد، ابراهیم، جعفری خسروآبادی، نصرالله (1391) «خلط نظری ناشی از خطا در واژه‌شناسی (بازشناسی و تطبیق نسبت میان سه مفهوم دین، تعهد و حق شخصی)»، حقوق خصوصی، دوره 11، شماره 1، صص 81- 108.
 عابدی، محمد (‌1392) «تحلیل اقتصادی و حقوقی اعتبار شرط کیفری»، دوفصلنامه دانشنامه حقوق اقتصادی، سال بیستم، شماره چهارم، صص 57- 77.
 عمید زنجانی، عباسعلی (1382) موجباب ضمان، تهران: نشر میزان.
قائم­مقامی، عبدالحمید (1385) حقوق تعهدات، ج 1، تهران: نشر میزان.
قربان­پور، امیرمهدی (1391) مسوولیت قراردادی (ماهیت و مبانی)، تهران: انتشارات مجد.
کاتوزیان، ناصر (1391) مسئولیت مدنی، ج 1، تهران: دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر (1382) نظریه عمومی تعهدات، تهران: نشر میزان.
محقق داماد، سید مصطفی (­1388) «تحولات اجتهاد شیعی: مکتب­ها،
حوزه­ها و روش­ها (4)، احکام وضعی و احکام تکلیفی ازنظر محقق خراسانی»، مجله تحقیقات حقوقی، دوره 12، شماره 50، صص 25- 48. 35.
مقصودی، رضا (1392) «تعدیل وجه التزام و نتایج آن در حقوق فرانسه، انگلیس و ایران»، پژوهشنامه حقوقی، سال دوم، شماره دوم، صص 103- 129.
محمدی، ابوالحسن (1383) قواعد فقه، تهران: نشر میزان.
مصباح یزدی، محمدتقی (­1381) فلسفه اخلاق، تهران: شرکت چاپ و انتشار بین‌الملل.
معین، محمد (1376) فرهنگ فارسی، ج 3، تهران: امیرکبیر.
نعمت­اللهی، اسماعیل (1389) «ضمان به‌مثابه حکم تکلیفی»، حقوق اسلامی، سال هفتم، شماره 27، صص 29- 55.
نعمت­اللهی، اسماعیل (1389) «تحلیل فقهی حق عینی و حق دینی و مفاهیم مرتبط»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال دوم، شماره 3، صص 109- 132.
نعمت­اللهی، اسماعیل (1391) «ذمه و عهده در فقه شیعه»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و چهارم، شماره 9، صص 155- 176.
وحدتی شبیری، سید حسن (­1388) «مبنای مسئولیت مدنی یا ضمان ناشی از تخلف از اجرای تعهد»، مجله فقه و اصول، دوره 1، شماره 82، صص 169- 204.
هاشمی، احمدعلی (1389) دامنه مسئولیت مدنی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
ب. عربی
 ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد (1410 ه‍ ق) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج 2 و 3، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن منظور (1414 ه‍ ق) لسان العرب، ج 4، بیروت: بی­نا.
اصفهانى، محمدحسین کمپانى (1418 ه‍ ق) حاشیة کتاب المکاسب (للأصفهانی، ط - الحدیثة)، ج 1، قم: أنوار الهدى.
انصاری، مرتضى بن محمدامین (1415 ه‍ ق) کتاب المکاسب (للشیخ الأنصاری، ط - الحدیثة)، ج 3، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
 بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ موسوى (1419 ه ق) القواعد الفقهیه، ج 2، قم: نشر الهادی.
جزیری، عبد الرحمن، غروی، سید محمد، مازح، یاسر، عریض، علی حسن (1419 ه‍ ق) الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت علیهم السلام، ج 5، بیروت: دار الثقلین.
حائرى، سید کاظم حسینى (1423 ه‍ ق) فقه العقود، ج 1، قم: مجمع اندیشه اسلامى.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409 ه‍ ق) وسائل الشیعة، ج 28 و 29، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حکیم، سید محسن طباطبایى (1416 ه‍ ق) مستمسک العروة الوثقى، ج 4، قم: مؤسسه دار التفسیر.
حلبی، ابوالصلاح، تقی الدین بن نجم الدین (1403 ه‍ ق) الکافی فی الفقه، در یک جلد، اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام.
خمینى، سید روح­اللّه موسوى (1421 ه‍ ق) کتاب البیع (للإمام الخمینی)، ج 1 و 2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1422 ه‍ ق) مبانی تکملة المنهاج، ج 41، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.
خویی، سیدابوالقاسم موسوی (1418 ه‍ ق) موسوعة الإمام الخوئی، ج 27، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.
خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1409 ه‍ ق) مبانی العروة الوثقی، ج 1، قم: منشورات مدرسة دار العلم – لطفی.
 خویى، سید ابوالقاسم موسوى (بی­تا) مصباح الفقاهة (المکاسب)، ج 3، بی‌جا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ه‍ ق) مفردات الفاظ قرآن، بیروت: بی­نا.
سبزواری، سید عبدالأعلی (1413 ه‍ ق) مهذّب الأحکام (للسبزواری)، ج 12 و 28، قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله.
سیستانی، سیدعلی حسینی (1417 ه‍ ق) منهاج الصالحین (للسیستانی)، ج 2، قم: دفتر حضرت آیة الله سیستانی.
طریحی، فخرالدین (1416 ه‍ ق) مجمع البحرین، ج 6، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن (1407 ه‍ ق) الخلاف، ج 3، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1420 ه‍ ق) تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)، ج 5، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413) قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج 3، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فیومی، احمد بن محمد مقری (بی­تا) المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج 2، قم: منشورات دار الرضی.
وجدانی فخر، قدرت الله (1426 ه‍ ق) الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، ج 12، قم: انتشارات سماء قلم.
محمود عبد الرحمان (بی­تا) معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ج 2: بی­نا.
مراغی، سید میر عبد الفتاح بن علی حسینی (1418 ه‍ ق) العناوین الفقهیة، قم: موسسه النشر الاسلامی.
نائینى، میرزا محمد حسین غروى (1373 ه‍ ق) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، ج 1، تهران: المکتبة المحمدیة.
نجفی، صاحب الجواهر، محمدحسن (1404 ه‍ ق) جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 37 و­ 41، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى (1417 ه‍ ق) عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، در یک جلد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.